Diyarbakır’da 1923-50 yılları arasında çok sayıda kamu binası yapılmıştır.1923-40 yılları arasında, Vali Konağı, Subay Orduevi, Astsubay Orduevi, Gar Binası, Genel Müfettişlik Binası ve Konağı, Komutanlık Konağı, Tekel İçki Fabrikası, Halkevi, Nafıa Binası ve İnönü İlkokulu inşa edilmiştir. 1940-50 yılları arasında ise Asker Hastanesi, Muallim Mektebi, Pansiyon Binası, Postane Binası, Lise, Tekel Binası ve Tarım İl Müdürlüğü Binası inşa edilmiştir. Böylece, yüzyıllardır sur içinde yaşayan halkın sur dışına çekilmesi planlanmıştır.
1923-1940 Dönemi
Kentin sur dışına açıldığı ilk güzergâhtan biri olan Elazığ Caddesi üzerinde bulunan Valilik Lojmanı, Subay Orduevi ve Astsubay Orduevi, Cumhuriyetin ilanından sonra, 1930’lu yıllara doğru inşa edilen ilk kamu binalarıdır.
İki katlı olan Subay Orduevi, çokgen köşe salonu ve klasik Osmanlı dönemine ait sivri kemerleri, kat yüksekliğini gösteren yatay silmeleri ile Birinci Ulusal Mimarlık akımının bazı ilkeleriyle benzerlik gösterir. Yapının dış cephesi, birkaç küçük müdahale dışında özgünlüğünü korumaktadır. 1940’lı yıllardan sonra bir dönem Halkevi olarak da kullanılan bina, bugün Orduevi olarak kullanılmaktadır.
Üç katlı olan Astsubay Orduevi, Elazığ Caddesi üzerinde, Valilik Lojmanı ile Subay Orduevi’nin yanında yer alır. Yapıldığı dönemlerde Halkevi olarak da kullanılmıştır. Merkezinde, yaklaşık 250 kişilik çok amaçlı salon bulunur. Binanın tüm mekânları merkezdeki salonu çevreleyecek şekilde, simetrik olarak tasarlanmıştır. Betonarme ve tuğla yapım sisteminin kullanıldığı binanın dış cephesinde, bina köşelerinde, döşeme kotunu gösteren yerlerde ve pencere aralarında profilli çıkıntılar bulunur. Özgün halinde üst örtüsü parapetle çevrili teras çatıdır. Sonradan yapılan değişikliklerle üst örtü çatı olarak yenilenmiştir.
OHAL Bölge Valilik Binası olarak da kullanılan Valilik Lojmanı, bugün Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Diyarbakır Bölge Müdürlüğü olarak hizmet vermektedir. Çağdaş yapım sistemlerinin kullanıldığı ve planlamada eğimden faydalanılan bina iki katlıdır. Kolonlu girişin hemen sağında, giriş cephesine yansıyan en önemli öğesi olan, sekizgen bir salon bulunur. Geniş bir parsele sahip binanın arka cephesinde basamaklarla inilen, bazalt döşeli ve küçük bir havuzu bulunan bahçe, geleneksel avlunun bir uzantısı gibidir. Kuzeye bakan, yarı açık mekânlar, sonradan bölme elemanlarıyla kapatılmıştır. Özgün üst örtüsü, Subay Orduevi’nde olduğu gibi parapetle çevrili teras çatıdır. Daha sonra eğimli, geniş saçaklı bir çatı ile değiştirilmiştir.
1935 yılında, Cumhuriyetin politik simgesi haline gelen ve erken Cumhuriyet dönemiyle özdeşleştirilen en önemli devlet teşebbüslerinden biri olan demiryolu ağı Diyarbakır’a ulaşmıştır. Kentin ekonomik, sosyal ve kültürel yaşamının gelişmesine katkı sağlayan demiryolu ulaşımı ile Diyarbakır, bölgenin önemli illerinden biri olmuştur.
Demiryolu ve istasyon binası, yerleşme açısından uygun olan batı kesimdeki düz alanda inşa edilmiştir. Modern mimarinin özelliklerini yansıtan Diyarbakır Gar Binası iki katlıdır. Alt katında idari birimler, üst katta ise iki lojman birimi vardır. Alt kattaki büyük dörtgen pencereler, üst katta daha küçük kare pencerelerle yatay çizgiler ve dikey güneş kırıcılar, simetrik, süssüz düzenlemeler, düz çatılar ve geometrik cephe kompozisyonları ile yapı, modernizmin kentteki ilk örneklerinden biridir. Bugün de Gar Binası olarak hizmet vermektedir.
Cumhuriyetin ilk yıllarında, il ve kaza merkezlerindeki hükümet konaklarının modern binalara benzemesine çalışılmıştır. Genel Müfettişlik’in merkezi olan Diyarbakır’da, öncelikle bu kurumun yönetim binası inşa edilmiştir. 1930’lu yılların ortalarında yapımına başlanan bina 1938’de tamamlanmıştır. Genel Müfettişlik kaldırıldıktan sonra, 1952’den itibaren Valilik ve bağlı kuruluşların hizmet binası olarak kullanılmıştır. Genel Müfettişlik Binası, bodrum, zemin ve birinci kattan oluşan, “u” formunda ve simetrik plan düzenine sahiptir. Genel kütle düzeni giriş eksenine göre simetriktir. Ortada öne doğru çıkarılmış ana giriş, merdivenler ve iki kat yüksekliğindeki ayaklarla belirgin hale gelmiştir. Binanın her iki köşesinde birer giriş daha bulunmaktadır. Mekânlar, her iki katta da kütleler içindeki uzun koridorlar boyunca dizilmişlerdir. Katlar arasındaki bağlantı, giriş bölümünün karşısındaki üç kollu ana merdiven ve koridorların birleşme yerlerindeki daha küçük boyutlu merdivenlerle sağlanır. Betonarme binanın dış cephesi sıvalıdır.
Genel Müfettişlik Binası ile aynı dönemde lojmanı da inşa edilmiştir. Genel Müfettişlik kaldırıldıktan sonra birkaç yıl Defterdarlık, daha sonra ise Kız Enstitüsü olarak işlevlendirilen bina, 1990’lı yıllarda kapsamlı bir onarım geçirmiş ve özgün özelliklerini kısmen kaybetmiştir. Bugün bina, eski işlevine uygun bir şekilde Valilik Lojmanı olarak kullanılmaktadır. Bodrum, zemin ve birinci kattan oluşan lojmanın, gösterişli, sütunlu esas girişi merkezidir. Kuzeyinde yer alan ve her iki katta da yarım daire formunda bitirilen büyük salonun önü, zemin katta aynı formdaki sütunlu terasla çevrilidir. Bu bölümün bodrum katında, geleneksel mimaride görülen eyvan ve selsebilli mekânlara (serdap) (31) benzeyen, yerden yaklaşık birkaç basamak aşağıda yer alan, kuzeye bakan, havuzlu bir mekân bulunur. Binanın kuzey bölümündeki yarım silindir biçimi, yuvarlak sütunlar ve küçük yuvarlak pencereler modern mimarinin Diyarbakır’daki en önemli temsilcilerinden biridir.
Diyarbakır’da ilk devlet işletmesi, 1932’de kurulan ve Tekel İdaresi’ne ait olan İçki Fabrikası’dır. Uzun yıllar kentin tek büyük işletmesi olarak kalmıştır. Bugün 75. Yıl Çocuk ve Gençlik Merkezi olarak kullanılmaktadır. Tekel İdaresi tarafından, Dağ Kapı civarında, 7.500 m2 arsa üzerinde, 1933’te yapımına başlanmıştır. Avlulu plan düzenindedir ve iki katlıdır. Yapının dışından binanın ortasındaki avluya geçiş, geleneksel kent dokusunda görülen ve kabaltıya benzeyen uzun bir koridordan sağlanır. Zemindeki pencereler bazalt taş söveli ve basık kemerli, üst kattakiler ise düz ve dikdörtgen formdadır. Üst örtüsü geniş saçaklı kırma çatıdır.
Dağ Kapı’nın hemen kuzeyinde, dinamitle yıkılan surların dışına, o dönemde tüm kentlerde olduğu gibi bir halkevi yapılmıştır. Diyarbakır Halkevi, ilk açılan on dört halkevinden biridir. Dağ Kapı Meydanı’na bakan önemli bir noktada inşa edilmiştir. Uzun yıllar halkevi olarak hizmet veren bu bina, Şehir Sineması ve Erkek Sanat Enstitüsü (1949’lu yıllarda) olarak da kullanılmıştır. Daha sonra satılan bina, bir dönem de Yenişehir Sineması olarak kullanılmış, 1991’de yıktırılmıştır.Bir Rus mimar tarafından tasarlanan Halkevi binasında, temsil, spor, halk dershaneleri, kurslar, kütüphane ve yayın ile müze ve sergi ihtiyacını karşılayacak mekânlar tasarlanmıştır. Halkevi’nin büyük ve geniş bir temsil salonu vardır. Bugün sadece fotoğraflarından incelenebilen bina, süslemeden arındırılmış cepheleri, köşe pencereleri ve yuvarlak pencereleri ile modern mimarinin özelliklerini taşımaktadır.
15 Kasım 1937’de Diyarbakır’a gelen Atatürk, Halkevi’ni ziyaret etmiş ve binanın modern mimarisine dikkat çekerek “Dünyanın en güzel ve en modern bir binası içinde; modern, nefis bir musiki dinleyerek, beşeriyetin medeni bir halkı huzurunda; bu halkın evinde; duyduğum zevk ve saadetin ne kadar yüksek olduğunu elbette takdir edersiniz; bunu kaydetmekle bahtiyarım”demiştir.
Eski Nafıa Binası, Valilik Lojmanı’nın karşısında yer alır. Cumhuriyetin ilan edildiği ilk yıllarda, kentin ileri gelenlerinin sur dışında yaptığı ilk konaklardan biri olduğu bilinmektedir. Yapıldığı dönemde, Makbule Kalender Hanım Konağı olarak adlandırılan iki katlı binanın, işlev değişikliği nedeniyle zemin ve üst katı sonradan büyütülmüş, cephesinde kapsamlı değişiklikler yapılmıştır. Bodrum kat özgün boyutunu korumuştur. Üst kattaki pencerelerin ilk yapıldığı dönemlerde, sonradan kaldırılan küçük balkonlara açılan kapılar olduğu, incelemelerden ve eski fotoğraflardan anlaşılmaktadır. Binanın köşeleri ve pencere kenarları bazalt malzeme ile taşkın bir şekilde şaşırtmalı örülen köşe taşlarıyla zenginleştirilmiştir.Binanın mülkiyetinin 1954 yılında CHP’ye ait olduğu tapu kayıtlarından öğrenilmektedir. 1960 ve 1970’li yıllarda alt katı İl Yol Su Elektrik Müdürlüğü (günümüzde Köy Hizmetleri Teşkilatı), üst katı da Nafıa (Bayındırlık) Müdürlüğü tarafından kullanılmıştır. Bu nedenle halk arasında Eski Nafıa Binası olarak bilinir. Bugün, Başbakanlık Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Diyarbakır İl Müdürlüğü ve Anadolu Ajansı olarak kullanılmaktadır.
Kent merkezinde 1925-45 yılları arasında yedi ilkokul binası (Gazi, İsmet Paşa, Cumhuriyet, Ziya Gökalp, Süleyman Nazif, İnönü ve Yeni İlkokul) inşa edilmiştir. Sur dışında inşa edilen İnönü İlkokulu, 1938’de tamamlanmıştır. Modernizmin etkisinin görüldüğü “L” formundaki iki katlı bina köşe girişlidir. Özgün planda girişin üstü terastır. 1970’li yıllarda yapılan onarımla teras kapatılmıştır. Sınıflar koridorun tek tarafına dizilmiştir. Arka taraftaki geniş teneffüs alanına yakın bir zamanda ek bina inşa edilmiştir.
News
